Het laatste restje van de lokaalspoorlijn Enschede-Oldenzaal

Het laatste restje van de lokaalspoorlijn Enschede-Oldenzaal

Het laatste restje van de lokaalspoorlijn Enschede-Oldenzaal (EO)

Door een tip van één van onze leden hebben we op een parkeerplaats van een kantoor aan de Hengelose straat 62 nog een stukje spoorlijn gevonden van de voormalige lokaalspoorlijn Enschede- Oldenzaal. Bij nadere bestudering bleek het een overblijfsel van één van de vele spooraansluitingen te zijn van de aan de spoorlijn gelegen bedrijven. In dit geval van de Oostelijke Pluimvee Coöperatie (OPC) in de wandeling de Eiercentrale genoemd. De OPC was toentertijd de op drie na grootste van Nederland.

De aanleg van lokaalspoorlijnen

In de 60 en 70er jaren van de 19e eeuw nam de aanleg van de spoorlijnen een grote vlucht. Enschede kreeg al in 1866 haar aansluiting aan het hoofdlijnen net, mede door de brand van 1862! De hoofdlijnen verbonden de grote steden en werden in rechte lijn aangelegd. De gemiddelde spoorweg kende bewaking van de baan, de overwegen en de bruggen een wachterswoning per kilometer. De aanleg was daardoor een dure aangelegenheid en was daardoor niet geschikt voor de ontsluiting van dorpen en streken. Opmerkelijk is trouwens dat de lijnen die door de spoorwegwetten van 1860, 1873 en 1875 zijn gerealiseerd, bijna allemaal nog bestaan. In 1878 werd het dankzij de Wet tot regeling van de dienst en het gebruik der locaalspoorwegen mogelijk om spoorlijnen aan te leggen waar minder hoge eisen aan werden gesteld. De asdruk was beperkt en de snelheid werd beperkt tot 40 km/uur. Vanaf 1880 schoten deze daarna als paddenstoelen uit de grond. Slechts een enkele lokaalspoorwegmaatschappij nam ook zelf de exploitatie ter hand. Men liet dit in veel gevallen doen door de grotere spoorwegmaatschappijen doen. De concurrentie was groot. Als de exploitant van de hoofdlijn een andere was dan die van het lokaalspoor moest er daarom soms worden uitgeweken naar een eigen station.

Het lokaalspoor in Twente

Door de snel opkomende industrialisatie van Twente was een goede bereikbaarheid per spoor van levensbelang. Met name de aanvoer van steenkool uit het Ruhrgebied is van essentieel geweest voor de aanleg van de lokaalspoorlijnen, waarvoor meestal de industriëlen zelf de financiering ter hand namen. Er is dan ook een heel netwerk aan lokaalspoorlijnen ontstaan, waarvan echter maar een klein stukje, dat van de Museumbuurtspoorweg tussen Haaksbergen en Boekelo als zodanig is blijven bestaan. (Enige tijd geleden is er daarnaast een deel van de GOLS verbinding naar Hengelo als railfietsproject in gebruik genomen) Van de verbinding Enschede-Oldenzaal zijn grote delen ruimtelijk nog terug te vinden in de vorm van vrije busbanen. Het stukje spoor dat nu teruggevonden is, kan dus als uniek worden bestempeld.

Lokaalspoorlijn Enschede Noord- Oldenzaal (EO)

Het emplacement van Enschede Noord was, zoals op de tekening te zien zeer uitgebreid. Er hingen dan ook een groot aantal bedrijven aan, die vooral via de spoorlijn naar Oldenzaal bediend werden doormiddel van spooraansluitingen. De spoorlijn functioneerde eigenlijk als één langgerekt goederenemplacement waarop een groot aantal rangeerbewegingen zullen hebben plaatsgevonden. Om die reden zal de aansluiting van het zogenaamde omloopspoor (het spoor waarlangs de locomotief reed om voor de terugkerende trein te worden gezet) waarschijnlijk verlegd zijn voor de overweg in de Hengelosestraat. Men herinnert zich wellicht een soortgelijke situatie in het verleden bij de spoorwegovergang richting Gronau, waar de rangeerbeweging vaak een flinke verkeersoverlast veroorzaakte. Noch van het emplacement, noch van het station Enschede-Noord is iets terug te vinden, of het zou de wat merkwaardige bobbel in het terrein achter het ITC gebouw moeten zijn, die een restant zou kunnen zijn van de verbinding die uiteindelijk toch tot stand kwam tussen de lokaalspoorlijn GOLS en de (ME) SS hoofdspoorlijn.

De Oostelijke Pluimvee Coöperatie (OPC)

Na enig gepuzzel werd het duidelijk waarvoor het stukje spoor op de parkeerplaats achter het pand Hengelosestraat 62 gediend heeft. Het bleek de spooraansluiting geweest te zijn van de Oostelijke Pluimvee Coöperatie (OPC). In de wandeling ook de Eiercentrale genoemd. Het is niet helemaal duidelijk, wanneer de OPC de panden in haar bezit kregen. In 1905 werd er op die plek nog een kantoortje gebouwd voor de firma Rozendaal. Op de tekening van ca 1930 van de spooraansluiting staat ook nog Rozendaal vermeld. Zeker is, dat in 1952 er een bouwaanvraag ligt van de OPC getekend door de architect Vonderhorst voor een geheel nieuwe loods op die plek. Het verklaart ook, dat op de luchtfoto van 1946 er nog kolommen staan aan de spoorzijde, die op de latere foto’s verdwenen zijn. De OPC werd 1 januari 1918 opgericht in wat toen nog de gemeente Lonneker heette. Directeur werd de heer B.H.Vos, die in 1928 uitgebreid volgens berichtgeving in Tubantia vanwege zijn 30 jarig jubileum in restaurant Mendelaar werd gefeliciteerd. Naast burgemeester Stroink van Lonneker, werd hij oa toegesproken door vertegenwoordigers van de Lonneker Melkfabriek en van Sportclub Enschede waarvan hij vele jaren voorzitter is geweest. Inmiddels waren er twee hoofdvestigingen in Enschede en in Zwolle die gezamenlijk in 1926 16,5 miljoen eieren omzetten. In Enschede waren dat ca 9,7 miljoen. Deze eieren werden op 49 verzamelplaatsen ingebracht. Hengevelde was zo’n inzamelstation, de’ Kippenmetropool van het Oosten’ genoemd, van waar in 1935 maar liefst 4 miljoen werden ingeleverd.

Spooraansluiting Eiercentrale

Het spoor van de Eiercentrale sloot aan op de plek waar ook de Lonneker Melkfabriek haar aansluiting had. Deze laatste had zelfs een kleine draaischijf in haar bedrijfsspoor moeten opnemen. Gebruikmaken van het spoor van de OPC had de bereikbaarheid heel wat gemakkelijker gemaakt, maar kennelijk was de samenwerking ondanks de toespraken van de jubilaris toch niet zo innig. Het complex van de Eiercentrale strekte zich langs de spoorlijn richting Oldenzaal uit, direct na de spoorwegovergang. Van de bebouwing rest alleen het kantoorpand aan de Hengelosestraat 62 Hoe precies de indeling en organisatie van het gebouw was is niet bekend. Volgens de luchtfoto uit 1946 was het een deel laagbouw en een deel in twee lagen. De kolommenstructuur van de luifel met daarachter laadperrons is op latere foto’s niet terug te vinden.

Recent gebruik spoorlijn Enschede Oldenzaal

Het beleid van de NS, zoals die lange tijd gold, om de gronden van de voormalige spoorlijnen niet uit te geven heeft ervoor gezorgd, dat de lokaalspoorlijnen lange tijd ruimtelijk nog in het landschap en de stedelijke gebieden konden worden teruggevonden. Zelfs de rails bleven hier en daar nog tot ver in de jaren 70 liggen. Pas toen de gemeenten er zeggenschap over kregen werden de gronden gesaneerd. Het mag dan ook een wonder heten, dat in Enschede de spoorlijn richting Lonneker beschikbaar bleef voor de aanleg van een vrije busbaan naar en door de wijk Roombeek. Niet helemaal trouwens, want een gretige woningbouwvereniging wist een stukje van de spoorlijn te verwerven tussen de Deurningerstraat en de Lasondersingel. Door schade veroorzaakt aan een naastliggend pand door de vuurwerkramp, kon echter, zij het met een bochtje, toch de busbaan over de gehele lengte vanaf de Hengelosestraat worden aangelegd.

Voormalig OPC pand Hengelosestraat 62

Het pand Hengelosestraat 62 is in 1975 gekocht van de OPC door de huidige eigenaar Hans Veensma, maker van orthopedisch schoeisel. Het werd vervangen door nieuwbouw op dezelfde plaats en recent verbouwd. Op het parkeerterrein er achter is het laatste stukje spoor aangetroffen. Er is het tandtechnisch laboratorium van Kessler en Reuvekamp gevestigd. De vrije busbaan, die nu op het spoortracé ligt sluit aan op die van de Hengelosestraat en is beveiligd met verkeerslichten.

Jan Astrego

Met dank aan Erica Rompelman, Marcel Meijer, Albert Platvoet, Cees vd Velde, Dirk Korte, Jaap Krommendijk en Jan Brummer voor hun bijdragen